Nieuw gebruik leegkomende kerkgebouwen

4 december 2019

De leegloop van de kerken en de noodzaak van herbestemming is een actueel thema in Nederland. De prognose is dat in de komende tien jaar een kwart van alle kerken de deuren sluit. Het vraagstuk is hoe we het kerkgebouw voor de gemeenschap kunnen behouden. Een nieuwe functie geven aan een kerkgebouw is namelijk niet eenvoudig.

Veel dorpshuisbesturen vragen zich af of een kerkgebouw gebruikt kan gaan worden als dorpshuis of een aanvulling kan zijn op het dorpshuis. Het is mogelijk dat een kerkgebouw (voor een deel) de dorpshuisfunctie overnemen. In bijv. Oostelbeers, Sittard, Heerle en Loil is het dorpshuis opgenomen in de kerk. In andere dorpen ligt dit juist niet voor de hand, omdat hier bijvoorbeeld net een nieuwe accommodatie is gebouwd.

Op 4 november 2019 heeft in de provincie Gelderland een congres ‘Nieuwgebruik leegkomende kerkgebouwen‘ plaatsgevonden. Onderstaande input is mede opgehaald tijdens dit congres.

Stappenplan hoe projectmatig werken aan herbestemming of medegebruik van het kerkgebouw.
Voor het proces van herbestemming of medegebruik van een kerkgebouw is geen blauwdruk. De situatie verschilt per dorp. Er zijn wel een aantal stappen die belangrijk zijn:

Onderzoek of de kerk geschikt om in gebruik te nemen als gemeenschaps-, dorpshuis.
Bepaal met elkaar of je hergebruik wilt of medegebruik. In het geval van hergebruik zijn er geen kerkelijke activiteiten meer. In het geval van medegebruik blijven bijv. kerkelijke vieringen mogelijk (eventueel in een deel van de kerk). Communicatie wederzijds is erg belangrijk.
Betrek bij het proces de omwonenden/de gemeenschap.
Zoek binnen je dorp naar sleutelfiguren, mensen met kennis van vastgoed, financiën, etc.
Onderzoek de haalbaarheid van het plan en gebruik lokale kennis en expertise. (bouwkundig, draagvlak, financieel).
Bepaal wie de rechtspersoon wordt, bijv. een stichting.
Bepaal met elkaar het doel, maar hou dat ook breed genoeg. Zo voorkom je dat je jezelf vooraf te veel beperkt.
Zorg voor goede communicatie tijdens het proces. Koppel steeds terug aan inwoners, bijv. de uitkomsten van een gehouden enquête.
Onderzoek of (lokale) ondernemers betrokken kunnen worden bij het proces.
De begraafplaats kan extra inkomsten genereren. Onderzoek of deze ook over te nemen is.
Als er een koper is, ben je eigenlijk al te laat. Zorg dat je proactief handelt als er een kerk leeg dreigt te komen.
Vind de juiste formule in multifunctioneel gebruik. Wat werkt wel, wat werkt niet? Dit is voor iedere situatie anders.
Zorg voor jongere vrijwilligers. Op deze manier kun je je ook richten op activiteiten die deze doelgroep aanspreekt. Tegelijkertijd maakt dit je toekomstbestendig.

De mogelijkheid van subsidie omdat de kerk een rijksmonument is blijft bij overname. De eigenaar heeft dan echter ook de plicht tot onderhoud en er is nooit genoeg subsidie om dit onderhoud helemaal te betalen.

Protestantse kerken zijn minder hiërarchisch georganiseerd en het gebouw is op zichzelf niet heilig. In het geval van de katholieke kerk is dit wel het geval en is er sprake van een sterke hiërarchische organisatie (parochie, bisdom, Vaticaan). Hierdoor verloopt het proces van aankoop anders. Een katholieke kerk moet bijv. uit de eredienst onttrokken worden en er zit een kettingbeding op (voorwaarden over welke activiteiten er mogen plaatsvinden in de leeggekomen kerk).

Kerkenvisie
Een kerkenvisie is een strategische visie op de toekomst van kerkgebouwen. Het opstellen van een kerkenvisie gebeurt samen met de gemeente, kerkeigenaren, inwoners, erfgoedorganisaties en geïnteresseerde partijen zoals een dorpshuis bestuur.

Een kerkenvisie is een maatschappelijke opgave van het dorp en of de wijk. Het is aan die partijen zelf om te bepalen of in de kerkenvisie ook ander religieus erfgoed (kloosters, kapellen, begraafplaatsen) wordt meegenomen.

Benut het budget van de kerkenvisie om te onderzoeken wat past in de gemeenschap. In de publicatie ‘Bouwstenen voor een kerkenvisie’ staat een stappenplan: https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2019/01/01/bouwstenen-voor-een-kerkenvisie-handreiking-2019 Dit is een handreiking die van pas kan komen bij het opstellen van een integrale kerkenvisie.

Financiële aspecten bij overname van het kerkgebouw
Een goed exploitatiemodel is heel belangrijk. Je wilt een springlevend monument, dit vraagt om een duurzame exploitatie die de financiering kan dragen. Wees realistisch in je verwachtingen:

Zoek het dichtbij huis .
Kijk naar de aard van het gebouw. Past een dorpshuis wel in deze kerk of een deel van deze kerk?
Kijk naar de omgeving. Waar staat de kerk? Is deze plek ook passend voor een dorpshuis?
Maatwerk (waar is behoefte aan). Donaties vanuit de gemeenschap kunnen ook onderdeel uitmaken van het exploitatiemodel. De voorkeur gaat dan wel uit naar een structurele bijdrage, bijvoorbeeld voor 5 jaar. Dit biedt een betere basis.

Subsidiemogelijkheden

Diverse subsidiemogelijkheden:

Haalbaarheid: om de haalbaarheid van een herbestemming te onderzoeken kan gebruik worden gemaakt van de plankostenregeling. Deze subsidie kan ieder jaar, van oktober tot en met 30 november, worden aangevraagd bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Per aanvraag geldt een minimumbedrag aan subsidiabele kosten van € 10.000 en een maximum van € 25.000. Bij de subsidieverlening wordt bovendien een subsidiepercentage van 70% gehanteerd.
Instandhoudingssubsidie (Brim 2013): hiermee kan een gedeelte van het onderhoud worden gefinancierd. Deze subsidie is aan te vragen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het gaat hierbij om sober en doelmatig onderhoud, op basis van een instandhoudingsplan, over een periode van 6 jaar. De subsidie bedraagt maximaal 60% van de subsidiabele kosten.
Wind en waterdicht regeling: subsidie aan te vragen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voor alle noodmaatregelen die een gebouw beschermen tegen weersinvloeden. Ook maatregelen om het gebouw te behoeden voor verzakking of instorten worden gesubsidieerd. Het gaat nadrukkelijk om tijdelijke en sobere maatregelen. De subsidie kan ieder jaar worden aangevraagd van 1 oktober tot en met 30 november. Per aanvraag geldt een minimum bedrag aan subsidiabele kosten van € 10.000 en een maximum van € 50.000. Bij de subsidieverlening wordt bovendien een subsidiepercentage van 70% gehanteerd.

Andere financieringsmogelijkheden:

Crowdfunding
Kerkgemeenschap geeft een ‘bruidsschat’ mee
Gemeenschap/omwonenden/andere (zakelijke) partijen geven een donatie al dan niet op structurele basis. Initiatiefnemers hebben de ervaring dat bewoners (vooral jongeren) eerder bereid zijn mee te helpen wanneer de kerk aan zijn eredienst is onttrokken. Dan ontstaat het gevoel: de kerk is van de gemeenschap, het is een gemeenschappelijk belang.
Het Restauratiefonds verstrekt ook een Restauratiefondsplus-hypotheek. Dit is een lening met een lage rente, voor grootschalige restauraties van rijksmonumenten. Het minimale leningsbedrag is 300.000 euro. De Restauratiefondsplus-hypotheek is 10 jaar lang (onder voorwaarden) overdraagbaar. De hypotheek is na maximaal 30 jaar volledig afgelost. Voor de aanvraag zijn diverse stukken nodig zoals een verklaring van de hoogte van de instandhoudingskosten, een businessplan en een taxatierapport.

Het kost veel energie om een kerk te verwarmen. Door het zogenaamde piekgebruik moeten kerken elke keer worden opgewarmd. Wil je het pand vaker gebruiken dan zijn duurzame energiemaatregelen (infrarood, vloerverwarming, isolerende maatregelen e.a.) noodzakelijk.

Tip: Raadpleeg een Duurzame Monumenten-adviseur, bijvoorbeeld voor een Energiescan Monumenten.
Naast herbestemmingsinvesteringen financiert het Restauratiefonds ook energiebesparende maatregelen in of aan een rijksmonument dat niet als woonhuis is geregistreerd. Dit doen zij met een laagrentende Duurzame Monumenten(plus)-Lening. De hoogte van de lening is afhankelijk van de investeringen in energiebesparende maatregelen.

Hoeveel ruimte zit er in monumentale aanpassingen:

Als de wijziging noodzakelijk is voor een goede exploitatie, en je kunt dit goed onderbouwen, dan is veel mogelijk. Denk ook aan reversibele oplossingen zoals tussenwanden die weer weg kunnen worden gehaald
De gemeente is de vergunningverlener. Bij grotere aanpassingen kan advies worden gevraagd aan de Rijksdienst maar uiteindelijk beslist de gemeente.

Tip: neem de gemeente aan de voorkant in de plannen mee, en huur een architect die het verhaal goed kan overbrengen

Bij aanpassingen/verbouwing heb je te maken met onder meer vlucht- en brandveiligheid en luchtverversing. Tip: luister ook goed naar de gebruikers & bezoekers soms zijn er meer aanpassingen gewenst dan wettelijk verplicht.

Interessante links:
Bekijk de website www.herbestemming.nu daar zijn kennisdossiers te vinden over uiteenlopende onderwerpen als: duurzaamheid, financiering en exploitatie, wet- en regelgeving, succesfactoren en aandachtspunten, onderzoek en ontwerp.

Met Herbestemming.nu wil het Restauratiefonds initiatiefnemers en betrokkenen van herbestemmingen ondersteunen bij hun plannen met behulp van kennis en praktijkvoorbeelden.

Kerkenvisie YouTube film: https://www.youtube.com/watch?v=FwNHfvOiCVg

Toekomst religieus erfgoed: https://www.toekomstreligieuserfgoed.nl/, Kijk ook bij ‘Kennis’. Hier vind je inspiratie uit de regio, informatie over kerkenvisies, herbestemming in de praktijk en nog veel meer.

Financiële links:

Bronnen:

https://www.toekomstreligieuserfgoed.nl/

https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2019/01/01/bouwstenen-voor-een-kerkenvisie-handreiking-2019

https://www.herbestemming.nu/

https://dkkgelderland.nl/actueel/geslaagd_congres_nieuw_gebruik_leegkomende_kerkgebouwen

https://www.monumenten.nl/